Baş Tutmamış Revanş

İsti yay günlərindən biri idi amma çox pul yazmasın deyə kondisioneri yandırmamışdıq hələ, qonaqlar gələndən sonra yandıracaqdıq. Heç vaxt qonaqları sevməmişəm amma bu səfər vəziyyət başqa idi. Xalam oğlu gəlirdi bizə, anası və təzə aldığı arvadıyla. Yəni elə bilməyin ki, onları çox sevdiyimə görə gəlməkləri ürəyimdən idi, sevməyinə sevirdim oları, amma söhbət başqa söhbət idi.

Qapının döyülməsi ilə atamın kondisioneri işə salması arasında heç Brus Linin də çatdıra bilməyəcəyi qədər cəldlik olmuşdu. Xoş beş, on beşdən sonra qonaqlara çay təqdim olundu təbii ki. Yemək sonra gələcəkdi hələ. O qədər də mədəniyyətsiz deyil ki, gələn kimi yeməyi qonağın gözünə soxaq.

Nəysə, sözüm onda yox. Bu xalam oğlu ilə demək olar ki, həmyaşıd idik, aylar var idi aramızda. Bütün uşaqlığımız və yeniyetməliyimiz bir yerdə keçmişdi. Sonra yollarımız ayrılmışdı təbii ki, mən univeristetə girmişdim (axı nəsildə ən ağıllı uşaq mən idim, hətta dayım tez-tez dostları ilə mənim prezident olacağımla bağlı mərcə girməyi çox sevirdi. Nəşəxorun biri idi əşşi, çox fikir verməyin), o isə bir müddət girməyə bir yer tapa bilməyəndən sonra dinə üz tutmuşdu. Bunun din fanatiki olması bizim münasibətlərin üstündən çalın-çarpaz bir xətt çəkmişdi. Daha ancaq yasdan-yasa görüşürük. Niyə yasdan-yasa, toydan-toya yox? Çünki o daha toylara gəlmirdi. Mollalar ona demişdilər ki, gülüb əylənmək şeytan əməlidir. O da inanmışdı.

İndi onun mənim həyat tərzimdən heç xoşu gəlmirdi. Məni namaza gətirmək onun ən böyük missiyası idi. Məni isə onun belə fanatik olması qorxudurdu, axı mollalar desəydi, məni lap öldürə də bilərdi. Amma ümummilikdə çox istəyirdik bir-birimizi. Nə də olsa, illərin xatirələri var idi.

Nəysə, yenə də sözüm onda yox. Bayaq da demişdim bu xalam oğlu ilə uşaqlığımız bir yerdə keçmişdi. Amma söhbət ondan gedir ki, bu əclaf hər şeydə məni qabaqlayırdı. Topu məndən çox çiləyirdi, "sony"də həmişə məni udurdu, maşın sürməyin məndən tez öyrənmişdi. İlk siqaretimi də onunla çəkmişdim amma bu heyvərə qüllabı həmişə mənə nisbətən daha dərinə dartırdı. Arağı məndən çox içirdi və heç vaxt tutmurdu onu. Sonra qızlarla tanış olmağa başladıq. Bunun həmişə qızlarının sayı mənimkindən çox olurdu. Əclaf telefonla qız tuturdu. Mən isə heç indinin özünə kimi də telefonla bir dənə də olsun qız tuta bilməmişəm. Düzdü bunun qızları bir zibil deyildilər amma onları elə tərifləyirdi ki, deyirdin kimlərlə fırlanır bu əclaf. Bir dəfə bunun xoşuna gələn bir qıza "podxod" eləmişdim amma verməmişdi mənə. Hərçənd o qız heç onun özünə də verməmişdi. Yaman özünü bəyənmiş qız idi. Sonra bu pul qazanmağa başladı, mən isə hələ də kitab oxuyurdum.


Bu əclafın varlığı belə ömrüm boyu məndə natamamlıq kompleksi yaratmışdı. Amma indi elə deyildi, artıq böyümüşdük. Artıq mən ondan daha üstün mövqe tutmuşdum həyatda. Amma içimdə ki, o yanğı hələ də qalmaqda idi. Bugün mənim günüm olmalı idi. Axı hər şeyi dəqiq planlaşdırmışdım. Bugün qələbə mənimlə olacaqdı. Başqa variant yox idi.

Söhbət onda idi ki, bu xalam oğlunun çox qəşəng bədəni var idi. Qarnında paxlavalar, bisepslər, nə bilim trisepslər, əzələlər, qollar, çiyinlər, hər şey var idi də bunda. Rembonun cavanlığına oxşayırdı əclaf. Yaman paxıllığım tuturdu bunun bədəninə. Amma bugün son olacaqdı. Hər şey mən istədiyim kimi olacaqdı.

Bunun dindar olması mənim əlimdə "kozır"a çevriləcəkdi.

Çayımızdan bir neçə qurtum vurandan sonra söhbətə giriş elədim. Əslində buna dinin boş şey olduğu haqda sübutlar gətirməyə çalışa bilərdim. Nitşseni, Freydi, Frommu təzə-təzə oxuduğum vaxtlar idi, yaman həvəsli idim. Amma başqa taktika seçmişdim. Qurandan bir-iki kəlam gətirdim. Dedim axı Allah buyurub "hər an ölə biləcəyin kimi o dünyanı fikirləş", "bu dünya fanidir", "bu dünyanın malı bu dünyada qalır", axı sənin bədənində bu dünyanın malıdır. Onu da burda qoyub gedəcəksən. Onsuz da sən cənnətdə daim ekstaz vəziyyətində olacaqsa, neynirsən bu bədəni ? Niyə şişirdirsən onu? Sağlamlıq əldə edib bu fani dünyadan daha çox yapışmaq və Allahın dərgahına daha gec getmək istəyirsən? Ya olmaya naməhrəm gözləri öz üzərinə çəkmək istəyirsən?

Bu sözləri deyib qarşımdakı stakanı itələdim, siqaretimdən bir tüstü vurub oturacağın arxasına yayxandım və qalib ədası ilə onu süzməyə başladım. Heç yana qaça bilməzdi. Qüsursuz hazırladığım tələyə düşmüşdü. Artıq beynimdə iki ay içində onun bədəninin necə əriyəcəyini təsəvvür eləyirdim. Keyfimi heç nə poza bilməzdi.
Ortaya naqolay bir sükut çökmüşdü.

Sonra o boğazını yaşlayıb sağ əlini öz kosa saqqalında gəzdirdi (yaxşı saqqalı çıxsaydı, yəqin vəhabi olardı) və sonra bu üzücü sükutu pozaraq dedi:

- Cihada hazırlaşıram, qardaş

"Hanna və Bacıları"nda Miki obrazının ekzistensial krizisi

Çox az film var ki, onlara baxanda sanki kitab oxuyurmuşsan kimi bir hiss yaşayır insan. Vudi Alenin “Hanna və Bacıları” filmi də belələrindəndir. Kitab demişkən, qeyd edim ki, Alen bu filmi çəkməyi Tolstoyun “Anna Karenina” romanını oxuyandan sonra qərara alıb. Filmdə rejissorun ekzistensial baxışları öz əksini tapır. Ümumiyyətlə Vudi Aleni rejissorların ən ekzistensialisti adlandırırlar. Ekzistensializmin təsirini onun bir çox digər filmlərində də (məsələn, “Stardust Memories”, “Sleeper”, “Love and Death”) açıq aydın hiss etmək mümkündür. Bu filmdə Vudi Alen öz fəlsəfi fikirlərini Miki(Vudi Alen) obrazı vasitəsilə tamaşaçıya ötürməyə çalışır. Ona görə də bu yazıda mən əsasən Miki obrazını təhlil etməyə çalışacam. Əslində bunu təhlildən daha çox bir növ Mikinin ekzistensial fikirlərinin cəmləşdirilməsi kimi də qiymətləndirə bilərsiz. Beləliklə film haqqında heç bir əlavə məlumat vermədən (onsuz da sizin filmə baxacağınızı nəzərə alaraq) birbaşa keçirəm Mikinin ekzistensial krizisini təhlil etməyə. 

“Həyat onu yaşamağa dəyərmi, ya yox? Bu insanın qarşısında duran ən fundamental fəlsəfi sualdır.” Kamyu öz “Sizif Haqqında Mif”ini belə başlayır. Bu filmdə Mikinin qarşısında duran əsas sualdır və film ərzində biz onun bu suala necə cavab tapmağa çalışdığını görəcəyik.

Ən birinci ekzistensialistlərdən olan Kirxeqor belə bir hadisə rəvayət edir ki: “Bir nəfər çox huşsuz və özü-özündən uzaqlaşmış bir insan olur. Bütün həyatı boyu o, öz mövcudluğundan bixəbər şəkildə ömür sürür və yalnız bir gün səhər yuxudan durub artıq ölü olduğunu görəndə, öz varlığını dərk edir.”

Hannanın keçmiş əri Miki ilə ilk dəfə tanış olduğumuz səhnədə onu çox məşğul bir şəkildə görürük. O, televiziya proqramının prodüseridir və efirə yarım saat qala ortaya çıxmış problemləri həll etməyə çalışır.

Sonrakı səhnədə biz onu keçmiş arvadı Hannanın evində görürük. O, öz əkiz oğullarının ad günü üçün hədiyyələr gətirib amma cəmi iki dəqiqə vaxtının olduğunu deyir və bu verilişin onun bütün vaxtını aldığından gileylənir.
Əlbəttə ki, elə ilk səhnədəncə Mikinin belə məşğul olduğunun vurğulanması heç də təsadüfi deyil. Gündəlik gördüyü və vərdiş halına çevrilmiş işlər Mikini özü-özündən uzaqlaşdırmışdır.

Vərdişlərimiz və gündəlik rutin varlığımız üzərindən asılmış böyük bir pərdə rolunu oynayır.  Nə qədər ki, onlar öz yerindədir və lazımi qaydada funksiya göstərir, bizim həyatın mənası haqda düşünməyə ehtiyacımız yoxdur. Həyatın mənası gündəlik vərdişlərimizdə təcəssüm olunur. Amma bizim avtomatik olaraq qəbul etdiyimiz normalar və vərdişlərdən ibarət bu sosial quruluş dağılan kimi insan özünü çölə atılmış kimi hiss edir. Və bu norma və vərdişlərin verdiyi rahatlıq yox olduqda, insan öz varlığı və həyatın mənası ilə bağlı suallarla üz-üzə qalır.

Hipoxondrik.

Miki haqqında elə ilk səhnədəncə öyrəndiyimiz digər bir şey isə onun çox böyük bir hipoxondrik olmasıdır. Yəni, o, hər zaman öz sağlamlığı üçün narahatdır. Heç bir ciddi əsas olmadan, daim hansısa xəstəliyə tutulmasından şübhələnir və tez-tez həkimə müraciət edir. Qulağının zəif eşitməsindən şikayət etmək üçün həkimə gedəndə, həkimin onu görərkən ilkin reaksiyasının “indi nə olub?” olması buna gözəl sübutdur. Amma bu səfər hər şey o qədər də asan olmur. İlkin müayinədən sonra bunun daha ciddi bir şey ola biləcəyindən şübhələnən həkim Mikinin hospitala gedib testdən keçməsini istəyir.

Bundan sonra  beynində bədxassəli şiş ola biləcəyindən qorxan Mikinin vəziyyəti daha da çətinləşir. O, iş yerinə gəlir amma fikrini öz işi üzərində cəmləyə bilmir. İş yoldaşı ilə söhbət edərkən o, belə bir fikir səsləndirir: “Bugün səhər elə xoşbəxt idim ki. Mən xoşbəxt idim amma öz xoşbəxtliyimi anlamırdım.” Bu gündəlik vərdişlərin və rutinləşmiş həyatın bizə verdiyi xoşbəxtlikdir, biz öz gündəlik işlərimiz arasında elə itib-batırıq ki, heç öz varlığımız haqda fikirləşmirik belə.

Ekzistensial krizis.

Kirxeqorun qəhrəmanı öz varlığını öləndən sonradərk etmişdi. Ondan fərqli olaraq Miki hələ ki, ölməyib amma o, həyatında ilk dəfə ölümün bu qədər yaxın olmasını hiss edir və öz varlığı, həyatın mənası haqda fikirləşməyə başlayır.

Beyin rentgeninin nəticələrini gözləyərkən Miki bir anlıq elə təssəvvür edir ki, həkim nəticələrin pis olduğunu deyəcək və bildirəcək ki, bunu müalicə etmək mümkün deyil. Amma belə olmur, rengenin nəticələri Mikinin tamamilə sağlam olduğunu göstərir.

O, hospitaldan çıxır və küçə ilə qaçaraq sevincindən atılıb-düşür amma sonra o, birdən dayanır və sanki bir anlıq fikrə gedir. Bu Mikinin ekzistensial krizis yaşamağa başlamasını göstərən ilk əlamətdir.

Daha sonra biz onu yenə də öz iş yerində, iş yoldaşı ilə söhbət edərkən görürük. Miki işdən işdən istefa verdiyini elan edir və bu zaman onların arasında çox gözəl bir dialoq baş tutur:

-          Niyə daha işləmək istəmirsən? Axı sən xərçəng deyilsən.

-          Başa düşürsən bizi nə təhlükə gözləyir? Sən başa düşürsən hər şey necə mənasızdır? Bizim həyatımız, şou, bütün dünya, hər şey.

-          Amma sən ölmürsən axı.

-          İndi ölmürəm. Hospitaldan çıxanda mən çox sevinirdim, tamamilə sağlam olduğumu öyrənmişdim. Amma sonra birdən-birə elə bil ki, aydınlandım. Mən bugün ölməyəcəm, sabah ölməyəcəm amma nə vaxtsa bu baş verəcək.

-          Sən bunu hələ indi bilmisən?

-          Yox, mən bunu həmişə bilirdim amma həmişə də özümdən uzaqlaşdırırdım.

Bundan sonra Miki daha şou hazırlaya bilməyəcəyini və ona dəqiq cavablar lazım olduğunu deyir.

“Həyat mənasızdır; bu insanın əldə edə biləcəyi yeganə mütləq bilikdir.” Tolstoy

Bundan sonra Mikinin həyatın mənası və ya mənasızlığı haqda monoloqu başlayır. O, bir çox filosofları oxuduğunu amma onların həyatın mənası haqda heç bir dəqiq məlumat verə bilmədiyini deyir.

“Böyük düşüncə sahibləri ağıla gələ biləcək bütün mövzular haqda milyonlarla kitab yazıblar amma sonda aydın olur ki, onların heç birinin həyatın mənası ilə bağlı o böyük sual haqda bilikləri mənimkindən çox deyil.”

Miki Sokratı, Nitsşeni, Froydu oxuğunu, illərlə psixoanalitikin yanına getdiyini amma heç bir nəticənin olmadığını deyir.

Daha sonra o, bəlkə də hər şeyin şairlərin dediyi kimi olduğunu, yəni bu mənasızlıqdan yeganə çıxış yolunun sevgidə olduğunu düşünür. Amma öz keçmiş münasibətlərini xatırlayanda, sevgi barəsində də bəxtinin gətirmədiyini anlayır.

Beləliklə fəlsəfə və psixoanalizin məna axtarışlarına heç bir kömək etmədiyini görən Miki dinlərə üz tutur. Əlbəttə müasir dövrə qədər insan olmağın məğzi və həyatın mənası allahın adı ilə bağlanırdı. Allah bizi yaradıb və biz onun bizdən istədiyi kimi yaşayıb cənnətə düşəcəyik. Bu fikir insanların bütün suallarına cavab verirdi və insanları sakitləşdirirdi.
Froydun belə bir fikri var: “Reqress – insan psixikasının müdafiə mexanizmlərindən biridir. Bu zaman insan böyük təşviş, narahatlıqdan xilas olmaq üçün öz davranışının daha əvvəlki, infantil mərhələrinə qayıtmağa meyl edir.” Froydun dini insan inkişafının ilkin mərhələri ilə bağlamasını və dinin insanın hələ daxili və xarici güclərlə mübarizədə öz ağlından istifadə etməyə tam qadir olmadığı dövrdə yarandığını iddia etməsini nəzərə alsaq, məncə bu fikirlə nə demək istədiyim aydınlaşır.

Amma çətin ki, bu vəziyyətdə Mikini Froydun bu fikirləri maraqlandırsın. İlk öncə o, katolikliyə üz tutur. Rahiblə söhbəti zamanı Mikinin allaha inanmadığı ortaya çıxır:

-          Deməli siz allaha inanmırsız?

-          Yox amma inanmaq istəyirəm. Mənə sübutlar lazımdır, əgər mən allaha inana bilməsəm, deməli həyatımın mənası yoxdur.

Daha sonra Miki ailəsinin yanına gəlib katolikliyi qəbul etmək istədiyini bildirir. Onun ata-anası yəhudidir və onlar bu fikirlə barışa bilmirlər. Gəlin Miki ilə atasının arasında baş tutan kiçik bir söhbətə nəzər yetirək:

-          Nədi, indi İsaya inanacaqsan?

-          Bilirəm gülməli səslənir amma ən azından sınayacam.

-          Niyə öz dinin yox?

-          Sən ölümdən qorxmursan?

-          Niyə qorxmalıyam ki?

-          Axı sən yox olacaqsan.

-          Hə, nə olsun? Indi mən varam, sonra yox olacam.

-          Axı sən həmişəlik yox olacaqsan.

Bundan sonra Miki buddizmə üz tutur amma burda da o, öz istədiyini tapa bilmir. Artıq onun allaha inanması mümkün deyil. Nitsşenin sözləri ilə desək: “Allah ölüb, onu biz öldürmüşük.”

“Yalnız bir həqiqi fəlsəfi problem var: İntihar” Kamyu

Filmin sonlarına yaxın biz Mikinin özünü öldürmək istədiyi “flashback” səhnəsini görürük. O, allahın olmadığı dünyada yaşamaq istəmədiyini deyir. O, tüfəngi alnına dayıyır amma bəxtdən tüfəng sürüşür və güllə ona dəymir. Sonra o, tələm-tələsik evdən çıxır və saatlarla küçələrdə gəzişir. Sonda bir kinoteatrda oturur və uşaqlığında dəfələrlə baxdığı bir filmə baxmağa başlayır. Və filmə baxarkən fikirləşir ki, bəlkə doğurdan da hər şey bu qədər pisdir. Bəlkə doğrudan da allah yoxdur və biz cəmi bir dəfə yaşayırıq və bu hər şeyin sonudur. Sən bu eksperimentin bir parçası olmaq istəmirsən ? Mən öz həyatımı heç vaxt tapa bilməyəcəyim cavabların axtarışı ilə məhv etməməliyəm və nə qədər ki, sağam öz həyatımdan həzz almalıyam.

Ölümlə üz-üzə qaldıqda həyat dəyər qazanır. Ölümün mənası ondadır ki, o, bizə bu dəyəri kəşf etməkdə kömək olur.

Sual budur ki, doğrudandamı həyat onu yaşamaq üçün hansısa mənaya sahib olmalıdır? Özünün “Sizif Haqda Mif”ində Kamyu fikirlərini belə yekunlaşdırır ki: “Yox, absurd nöqteyi nəzərindən, əksinə həyatın mənasız olduğuna görə biz onu daha yaxşı yaşamalıyıq.”

Bir də ekzistensial cərəyanı başa düşmək üçün Holi(Dianne Wiest) obrazına nəzər yetirmək istərdim. Holi filmdə ən çox dəyişilən və ən çox inkişaf edən obrazdır. Kinonun əvvəlində o, uğursuz, narkoman kimi göstərilir və bacısı Hannanın da köməkliyi ilə özünü müxtəlif işlərdə sınayır. Və sonda biz onu istedadlı bir yazıçıya (və çox güman ki, gələcəkdə uğur qazanacaq) çevrildiyinin şahidi oluruq.

Holinin bu inkişafının ekzistensializmlə bağlılığını daha yaxşı anlamaq üçün Nitsşenin “əbədi dönüş” ideyasına nəzər salmaq lazımdır. Nitsşenin “əbədi dönüş” fikrinə əsasən biz indi yaşadığımız həyatın tamamilə eynisi keçmişdə sonsuz dəfə yaşamışıq və gələcəkdə də sonsuz dəfə yaşayacayıq. “Əbədi dönüş” konsepsiyası məntiqi cəhətdən bir qədər problemlidir, çünki əgər insanın indiki həyatı onun keçmişdəki həyatlarının dəqiq təkrarıdırsa, onda belə çıxır ki, bizim azad seçim imkanımız yoxdur. Amma əslində Nitsşe “əbədi dönüş” fikri ilə bizim həyata qarşı münasibətimizi dəyişməyə çalışırdı, çünki yəqin ki, hər şeyin daimi olaraq təkrarlanacağı dünyada insan maksimum dərəcədə düzgün yaşamağa çalışacaqdır. Bu cəhətdən “əbədi dönüş” ideyasını ən yaxşı izah edən filosofllardan biri Lyus İriqareydir. Onun fikrincə “əbədi dönüş – bir insanın öz daxilindəki bütün proyekləri həyata keçirtmək imkanıdır.” Bir növ insanın özü-özünü klonlaması,  “avto-doğum”. İnsanın dəfələrlə, təkrar-təkrar həyata gəlmə imkanı və bunun üçün anaya ehtiyac yoxdur. İnsanın öz-özünü yenidən həyata gətirməsi. İriqarayın fikrincə Nitsşenin çatdırmaq istədiyi fikir odur ki, insan öz həyatı ərzində dəfələrlə yenidən doğulur. Bu insana özünü dəyişməyə, inkişaf etməyə imkan yaradır. İnsan statik varlıq deyil, o, daim hərəkətdədir və bu hərəkətlilik onun inkişafını təmin edir.

Ekzistensializmin ən böyük nümayələrindən biri və onun bir cərəyan kimi formalaşmasına səbəb olmuş Sartrın da buna oxşar bir fikri var. Sartrın fikrincə “insanın varlığı onun məğzini qabaqlayır.” Yəni ki, insan birinci var olur, öz-özüylə üzləşir daha sonra hansısa bir məna, məğz əldə edir. Daha sadə dildə desək, insan alnına yazılmış heç bir tale yoxdur. Platondan Hegelə qədər filosofların iddia etdiyi kimi heç bir abstrakt ideal insan tipi, heç bir Həqiqət anlayışı yoxdur. İnsan öz həyatının və özünün ağasıdır, o, özündən nə istəsə onu da düzəldə bilər.

Əlbəttə bir yazıda ekzistensializm cərəyanını tam əhatə etmək mümkün deyil və heç yazının məqsədi də o deyildi. Sonda yalnız onu qeyd etmək istərdim ki, bəziləri ekzistensial yanaşmanı fəlsəfi intihar adlandırırlar. Çünki yalnız bu cərəyanın nümayəndələri dünyanın mənasız olmasından çıxış edərək, sonda ona məna və dərinlik qazandırmağa çalışırlar.